Odyseja - Nawiązania i bibliografia

Kontynuacje i nawiązania

Motyw wędrówki.

W Odysei Homera bardzo wyraźnym wątkiem jest podróż głównego bohatera. To motyw, który stał się literackim wyzwaniem dla wielu pokoleń pisarzy.

• Biblijna Księga wyjścia – wędrówka, którą mieli odbyć Izraelici pod wodzą Mojżesza, była ucieczką z niewoli, drogą do upragnionego przez człowieka szczęścia, do Ziemi Obiecanej;
• Legenda o świętym Aleksym – historia świętego Aleksego, który opuszcza rodzinę i udaje się w samotną wędrówkę; jest symbolem drogi człowieka ku świętości i wiecznemu zbawieniu;
• Legendy arturiańskie – wszystkie wędrówki, jakie odbywają rycerze króla Artura, są podejmowane w jednym celu: znalezienia św. Graala, który pozwoli na odnowienie, uświęcenie ludzkości; wędrówka staje się misją;
• Cervantes Don Kichot – podczas swojej wędrówki tytułowy bohater realizuje marzenia: walczy z czarownikami, potworami i złoczyńcami;
• Dante Boska komedia – to poemat epicki, przedstawiający wędrówkę autora przez zaświaty;
• Wolter Kandyd – podróż bohatera jest tu dominującym motywem. Obfituje w nieprawdopodobne przygody. Wędrówka jest okazją do zaskakujących obserwacji;
• Ignacy Krasicki Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – każda podróż ma dla bohatera znaczenie kształcące;
• Adam Mickiewicz Sonety krymskie – bohaterem sonetów jest Pielgrzym. Jego wędrówka po krainie dostatków i krasy daje czytelnikowi nie tylko możliwość podziwiania wraz z nim piękna orientalnego krajobrazu i tajemniczych miejsc, ale przede wszystkim pozwala zrozumieć, kim jest ów człowiek, o czym myśli, za czym tęskni;
• Adam Mickiewicz Pan Tadeusz – to swoista wędrówka stęsknionego za ojczyzną poety-wygnańca do kraju lat dziecinnych, w którym wszystko jest dobre, swojskie i kochane, do bliskich sercu krajobrazów;
• Juliusz Słowacki Kordian – motyw wędrówki został wpisany w biografię tytułowego bohatera;
• Henryk Sienkiewicz Latarnik – opowieść o tułaczym życiu polskiego emigranta;
• Stefan Żeromski Przedwiośnie – Seweryna Barykę, ojca głównego bohatera powieści można nazwać „nieszczęsnym wędrowcem";
• James Joyce Ulisses – wierna kopia Odysei Homera: Joyce stworzył utwór, w którym następujące po sobie zdarzenia i uczestniczący w nich bohaterowie są lustrzanym odbiciem świata przedstawionego w kolejnych księgach Odysei;
• Tadeusz Konwicki Mała Apokalipsa – badacze literatury często szukają analogii pomiędzy wędrówką bohatera a wędrówką Dantego po kolejnych kręgach Piekła. Bohater bowiem, idąc ku przeznaczeniu, wchodzi w coraz niższe kręgi totalitarnego koszmaru;
• John Ronald Reuel Tolkien Władca pierścieni – wyprawa bohaterów znakiem ich poświęcenia i bohaterstwa; wyprawa w nieznane jest misją;
• Stanisław Lem Dzienniki gwiazdowe – tolerancyjny i pełen przyjaźni bohater-turysta wyrusza w podróż kosmiczną;
• Edward Stachura napisał wiersz Wędrówką jedną życie jest człowieka;
• Antoine de Saint-Exupery Mały Książę – bohater podczas wędrówki poznaje różne oblicza postaw ludzkich; doświadcza też próby przyjaźni i miłości.

Inne nawiązania i inspiracje

• motyw wiernej Penelopy – Penelopa, żona Odyseusza, cierpliwie i z wielkim oddaniem czekała na męża zachowując mu wierność do końca (20 lat czekała na powrót męża spod Troi);
• pojęcie mentora – Mentor to imię przyjaciela Odyseusza. Kiedy Odys wyjeżdżał z domu, zlecił Mentorowi wychowanie i wykształcenie syna. Atena często przyjmowała w Odysei jego postać. Imię to stało się synonimem życzliwego doradcy, nauczyciela,opiekuna, człowieka doświadczonego;
• pojęcie homo viator – podróżny, pielgrzym, średniowieczny symbol doli człowieczej; Odyseusz jest archetypem “wędrowca dośrodkowego”, wracającego do rodzinnej Itaki Homo viator bywa źródłem inspiracji dla wielu twórców, np. w powieści Ulisses Joyce`a, w sonetach Du Bellaya, w operze Il ritorno d’Ulisse in patria z muzyką Claudio Monteverdiego, w dramacie Gerharta Hauptmanna Łuk Odyseusza, w poezji Giorgosa Seferisa;
• egida (z łac. aegis, gr. aigis - skóra koźla, tarcza Zeusa) – wg mitologii greckiej, tarcza Zeusa wykuta przez Hefajstosa, atrybut boga Olimpu. Współczesny słownik frazeologiczny notuje funkcjonowanie określenia „pod egidą”, który oznacza: pod opieką, przewodnictwem, auspicjami, patronatem, protektoratem. Znany jest w Polsce kabaret o nazwie „Pod Egidą”, którym kieruje Jan Pietrzak;
• są też przykłady echa Odysei w czasach nam współczesnych. Poeta grecki, Nikos Kazantsakis, jest autorem swojej wersji Odysei, poematu obszerniejszego od pierwowzoru. Liczy 33 333 wiersze. Odys Kazantsakisa wyrusza z Itaki w nową podróż. Przebywa na Krecie, w Egipcie, zakłada idealne miasto w pustyni i dochodzi do granic życia, bez złudzeń już i nadziei.
• motyw Itaki – „Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki” (Leopold Staff „Dziewięć muz”). Upór i determinacja pomogły Odysowi przezwyciężyć wszystkie przeszkody i zrealizować marzenie ujrzenia domu (Itaki – symbolu ziemi ojczystej, upragnionego domu). Życie Odyseusza – wygnańca i tułacza – odnieść można do losów wielu Polaków. Podczas II wojny światowej naszych rodaków wywożonych na roboty lub do obozów/łagrów przy życiu trzymała jedynie nadzieja powrotu do domu. Gustaw Herling-Grudziński w Innym świecie mówi, iż myśl ta – podobnie jak mitycznemu Odysowi – dawała siłę, by przetrwać. Wiara, że nastąpi dzień, w którym powróci się do tamtego życia, była motywacją do znoszenia cierpienia. Powrót do Itaki i wędrówka Odysa oznaczać mogą ludzkie zmaganie z życiem, a zatem, po prostu, mówią o sensie istnienia.
• Odyseja kosmiczna to cykl czterech powieści science fiction Arthura C. Clarke'a oraz dwóch filmów (Stanleya Kubricka i Petera Hyamsa). Na serię składają się: Odyseja kosmiczna 2001 (książka i film), Odyseja kosmiczna 2010 (książka i film), Odyseja kosmiczna 2061 (książka), Odyseja kosmiczna 3001 (książka).

Bibliografia przedmiotowa

• Z. Abramowiczówna, Wstęp, (w:) Homer, Odyseja, Wrocław 1992.
• J. Parandowski, Wstęp, (w:) Homer, Odyseja, Warszawa 2000.
• E. Olinkiewicz, K. Radzymińska, H. Styś, Język polski. Słownik encyklopedyczny, Warszawa 2000.
• Słownik kultury antycznej. Grecja. Rzym, red. L. Winniczuk, Warszawa 1986.