Typ liryki
Który skrzywdziłeś reprezentuje typ liryki inwokacyjnej, której wypowiedź podmiotu lirycznego skierowana jest wyraźnie do adresata – „ty” lirycznego. Taki rodzaj liryki nazywa się też liryką apelu. Forma drugiej osoby liczby pojedynczej sugeruje jednego konkretnego adresata (osobę), ale jest nim również system totalitarny i pewien styl rządzenia.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiotem lirycznym jest w tym utworze poeta. Występuje tu w roli oskarżyciela. Ma świadomość, że spoczywa na nim obowiązek, pewna misja do spełnienia. Uważa, że skoro jest świadkiem krzywdy drugiego człowieka, to wręcz musi wypowiedzieć wojnę temu, który krzywdzi. Wypowiadający się w tym wierszu poeta jest wręcz rzecznikiem pokrzywdzonych i orędownikiem sprawiedliwości. Posłannictwo to widać w trzeciej strofie, w której mówi:
[…] Poeta pamięta / Możesz go zabić – narodzi się nowy.
Sensy utworu
Wiersz Który skrzywdziłeś ma wyraźny kontekst biograficzno-historyczny. Ostre słowa skierowane są tu do tyrana, za jakiego uważano Józefa Stalina. Czesław Miłosz przebywał wtedy w Stanach Zjednoczonych, co potwierdza przypis z nazwą miasta amerykańskiego i data napisania wiersza. Początek lat pięćdziesiątych określany jest w historii za czas nasilenia zbrodni stalinowskich. Reakcja Miłosza była więc zrozumiała, ale i możliwa tylko i wyłącznie na terytorium państwa wolnego, jakim z pewnością są Stany Zjednoczone. Za wypowiedź krytykującą władze Stalina groziła śmierć. Nie są więc one żadną przenośnią ani nie mają żadnego podtekstu. Padają tu wprost słowa oskarżenia wobec człowieka, który jest symbolem zła. Takim tyranem nie musi być tylko i wyłącznie Józef Stalin.
Słowa apelu Który skrzywdziłeś mogą być skierowane do każdego innego dyktatora, który w imię swoich idei potrafi zdeptać takie święte wartości, jak wolność osobistą i wolność słowa, sprawiedliwość społeczną, prawdę i swobodę działania. Nie może czuć się bezpieczny ten, kto podniesie rękę na te wartości. Będzie to prędzej czy później spisane, poddane weryfikacji, zapisane i rozliczone. To rozliczenie należy traktować nie tylko w aspekcie ziemskim (rozprawa sądowa, kara więzienia, pucz). Wypowiedź podmiotu lirycznego jest tu stylizowana na język biblijny, stanowczy, pewny, ale i uroczysty. Jego moc tkwić może w tym, że po stronie walczących o wolność i sprawiedliwość na pewno stoi Bóg. Bohater wiersza nie tylko ostrzega, ale i apeluje o dokonanie głębokiej refleksji, która może mieć skutki zbawienne – ciemięzca może zrozumie swój błąd, opanuje swoje szaleńcze zapędy i jeszcze naprawi to, co zniszczył.
Budowa i język utowru
Wiersz Który skrzywdziłeś zwraca uwagę retoryką wypowiedzi. Pierwsza część jest tak naprawdę jednym zdaniem wielokrotnie złożonym z użyciem imiesłowów współczesnych. Taka składnia podkreśla zgodność wykonawcy czynności (poety) z czasem i miejscem – tu i teraz. Finałową częścią jest bardzo lakoniczne, ale mocne w wyrazie ostrzeżenie: jeżeli nie zmienisz swojego postępowania, poniesiesz surową karę.
Kontynuacje i nawiązania
Motyw władzy tyrana odnaleźć można w utworach:
- Sofokles Antygona
- Ajschylos Prometeusz skowany
- Niccolò Machiavelli Książę
- Wiliam Szekspir Hamlet, Makbet
- Adam Mickiewicz Reduta Ordona i Dziady, cz. III
- Juliusz Słowacki Kordian
- Henryk Sienkiewicz Quo vadis
- George Orwell Rok 1984
- Tadeusz Konwicki Mała apokalipsa
Bibliografia przedmiotowa
- E. Bieńkowska, W ogrodzie ziemskim. Książka o Miłoszu, Warszawa 2004.