Biblia - Nawiązania i bibliografia

Kontynuacje i nawiązania

To dość trudne zagadnienie, które wiąże się nie tylko z biegłą znajomością historii literatury, ale też zagadnień z zakresu teorii literatury.

Należy zacząć od stwierdzenia, że obok Homera Biblia stanowi podstawę kultury europejskiej. Dotyczy to światopoglądu (naturalnie religijnego), w którym mamy dwie koncepcje Boga – Jahwe i Chrystusa, etyki (dekalogu) oraz tekstu (literatura i inne dziedziny sztuki stale do niego nawiązują).

Teraz trzeba zastanowić się, jak można nawiązywać do tekstu biblijnego. Tu proponujemy następującą klasyfikację:

• przez fabułę ( np.: historia pierwszych rodziców, historia Abrahama i ofiarowanie Izaaka, życie Świętej Rodziny);
• przez wątki (starotestamentowe i nowotestamentowe), motywy (np.: anioły, szatan – Lewiatan lub wąż, ofiarowanie, wygnanie, apostoł, arka), postacie (np.:Adam i Ewa, Salome, Judyta, konasz, Józef, Barabasz, Hiob, Jakub);
• przez symbolikę (np.: krzyż, miecz, jabłoń, chleb, wino, winnica, wieża Babel, skała, źródło; odnieś się do Słownika obrazów i symboli biblijnych)
• przez obrazowanie (porównania, metafory)
• przez stylistykę: składnia (np..: „I poszedł Pan…”), cytaty i parafrazy (np.: „Na początku było… „ – słowo, chaos, chuć), stałe zwroty (np.: „Sodoma i Gomora”, salomonowa mądrość”, „rajskie życie”, „błogosławiona między niewiastami”, „trąba jerychońska”)
• przez gatunki: epos, saga, kronika, przypowieść, psalm, kazanie, lamentacja, pieśń miłosna, aforyzm, proroctwo.
• Następnie należy odnieść się do konkretnych epok historycznoliterackich. Oczywiście najchętniej do Biblii nawiązują: średniowiecze, barok, romantyzm, Młoda Polska, okres wojny i okupacji, poezja współczesna. A więc:

Literackie:

Średniowiecze

• apokryfy – Rozmyślanie przemyskie (Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa), Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej, Ewangelia Nikodema, Historia Trzech Króli;
• misteria;
• liryka religijna – Bogurodzica, Żale Matki Boskiej pod krzyżem;
• modlitwy, kazania (Świętokrzyskie, Gnieźnieńskie);
• psalmy (Psałterz floriański, Psałterz puławski).

Renesans

• liczne przekłady Biblii (katolicki, kalwiński, ariański);
• Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego;
• Postylla Mikołaja Reja;
• Tren Sen Jana Kochanowskiego – wizja chrześcijańskiego nieba;
• Czego chcesz od nas Panie Jana Kochanowskiego – związek z psalmem dziękczynnym;
• Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim – misterium Mikołaja z Wilkowiecka.

Barok

• motyw vanitas z Księgi Koheleta – twórczość Daniela Naborowskiego i Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego;
• Kolęda Lulajże Jezuniu;
• Uwagi o śmierci niechybnej Józefa Baki.

Romantyzm

• Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, Dziady Adama Mickiewicza;
• Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego.

Młoda Polska

• Hymny Jana Kasprowicza
• liryka Leopolda Staffa, Tadeusza Micińskiego (zastanów się nad obrazem młodopolskiego szatana);
• Requiem aeternam… Stanisława Przybyszewskiego.

Wiek XX

• Pokolenie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego;
• Koniec świata Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego;
• Przypowieść, Żona Lota Wisławy Szymborskiej;
• Drugie przyjście Hioba Anny Kamieńskiej;
• Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza;
• Domysły na temat Barabasza, Modlitwa Pana Cogito Zbigniewa Herberta;
• Psalmy Tadeusza Nowaka (motywy jabłka, siewcy, ziarna, krzyża);
• poezja ks. Jana Twardowskiego;
• Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa (proces Jezusa);
• Proces Franza Kafki (ksiądz opowiada przypowieść);
• Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego;
• Wieża, Drugie przyjście Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

Malarskie:

• Peter Bruegel: Wieża Babel;
• Rembrandt van Rijn: Ofiara Abrahama, Syn marnotrawny;
• Thommaso Masaccio: Wypędzenie z raju;
• Dante Gabriel Rossetti: Zwiastowanie;
• Hans Memling: Sąd Ostateczny;
• Rafael Santi: Madonna della Sedia;
• Leonardo da Vinci: Ostatnia wieczerza;
• Paul Rubens: Przypowieść o synu marnotrawnym;
• Michał Anioł: Sąd Ostateczny;
• Drzeworyt Albrechta Dürera: Czterej jeźdźcy Apokalipsy;
• Rogier wan der Weyden: Sąd Ostateczny;
• Jan van Eyck: Sąd Ostateczny;

Filmowe

• Francis Ford Coppola: Czas Apokalipsy.

Muzyczne

• Jacek Wójcicki: Czterej jeźdźcy Apokalipsy;
• Jacek Karczmarski: Dzieci Hioba.

Bibliografia przedmiotowa

• Martin Bocian, Leksykon postaci biblijnych. Ich dalsze losy w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie oraz w literaturze, muzyce i sztukach plastycznych, Kraków 1995.
• Roman Brandstaetter, Krąg biblijny, Warszawa 1986.
• Manfred Lurker, Słownik Obrazów i Symboli Biblijnych, Poznań 1989.
• Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii, Warszawa 1994.
• Anna Świderkówna, Rozmów o Biblii ciąg dalszy, Warszawa 1996.
• Zenon Ziółkowski, Najtrudniejsze stronice Biblii, Warszawa 1994.
• Zenon Ziółkowski, Biblia — księga Boga i człowieka, Warszawa 1995.
• Anna Kamieńska, Twarze Księgi, Warszawa 1981.
• Słownik Biblijny. Red.: o. H. Langkammer OFM, Katowice 1989.