Juliusz Słowacki Testament mój

Słowacki w swym poetyckim testamencie nie mówi o konkretnej placówce edukacyjnej. Jednak przesłanie wypływające ze strofy:

Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei

I przed narodem niosą oświaty kaganiec;

A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei,

Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!

jasno określa jego wizję szkoły. Szkoła, według poety, ma być wyrazem walki z panującą sytuacją polityczną (zabory uniemożliwiały np. naukę w języku ojczystym). Powinna ona istnieć wbrew wszelkim przeszkodom czy narzucanym restrykcjom, nawet gdyby organizację podziemnego nauczania miałoby się przypłacić życiem. Tego typu szkoły istniały za czasów zaborów, nie są one więc tylko wyobrażeniem Słowackiego – poeta zachęca tu więc także naród do kontynuowania pięknego dzieła i nie poddawania się w wysiłkach edukacji propolskiej.

Henryk Sienkiewicz Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela

Wymogi szkoły, do której chodził Michaś, chłopiec pilny, ale mało zdolny, są bardzo wysokie. Dzieci muszą uczyć się wielu przedmiotów, między innymi języków: greckiego i łacińskiego. Codziennie zadawane są im lekcje do odrobienia i coś do napisania. Szkoła pochłania cały wolny czas, zabiera radość życia:

Musiał przecie wyuczyć się co dzień choć jako tako lekcyj, bo inaczej usunięto by go ze szkół.

Ogrom materiału spowodował ostatecznie chorobę i śmierć chłopca. Szkoła traktowana jest tu z należytą powagą. Chodzenie do niej wiąże się z odpowiedzialnością i przestrzeganiem rygoru. System jest surowy i nie ma w nim miejsca dla osób albo mniej zdolnych, albo wątłych fizycznie.

Stefan Żeromski Syzyfowe prace

W utworze przedstawiona została szkoła pod zaborem rosyjskim. Mówienie po polsku, nauka o historii kraju, religii i kultywowanie polskich tradycji są surowo zabronione. W szkołach uczniowie podlegają intensywnej rusyfikacji – propaganda prorosyjska się szerzy. Nie tylko od dzieci wymaga się znajomości języka, ale też i od ich rodziców, którzy winni w domu wychowywać pociechy na rosyjską modłę:

Należy jeszcze mówić z nimi po rosyjsku. Oto, jaka reforma przeprowadzona być musi! Pan […] sam nie umiesz czy nie chcesz mówić po rosyjsku, i do mnie, zwierzchnika tej szkoły, w murach jej ośmielasz się mówić jakimś obcym językiem!  

Szkole tej sprzeciwiają się sami uczniowie. Marcin Borowicz uczy potajemnie młodsze dzieci języka polskiego, wpajając im przy okazji patriotyczne wartości.

Witold Gombrowicz Ferdydurke

Szkoła, do której trafia trzydziestoletni Józio jest, jak wszystko w dramacie Gombrowicza, szkołą groteskową. Nie spełnia ona podstawowych norm – nauczyciele są niedouczeni (np. Bladaczka), bazują na powszechnikach i stereotypach. Nie pomagają podopiecznym w rozwijaniu ich umiejętności i wyobraźni, nie zgadzają się na wyrażanie własnego zdania. Promują mierność i nijakość. Zatrzymują w rozwoju. Szkoła jest miejscem upupienia uczniów – traktuje się ich jak malutkie dzieci, chłopców nazywa chłopiętami. To środowisko nieprzyjazne uczniowi.

Nancy Kleinbaum Stowarzyszenie Umarłych Poetów

Akademia Weltona to jedna z najlepszych szkół w Stanach Zjednoczonych. Założona w XIX wieku, opiera się o hasła: „tradycja, honor, dyscyplina, doskonałość”. Obowiązywać mają one wszystkich bez wyjątku – na tym też ma polegać, poza wysokim poziomem nauczania, elitarność tej placówki oświaty. Uczniowie traktowani są tutaj niezwykle surowo, każde przewinienie jest karane, a nowatorskie pomysły (szczególnie te, których autorem jest nowy nauczyciel języka angielskiego, John Keating) postrzegane jako wybryki, które trzeba zlikwidować w zarodku. Konserwatywne poglądy władz uczelni z jednej strony wpływają pozytywnie na jej wizerunek (dyscypliną szczególnie zachwyceni są rodzice), z drugiej zaś sprawiają, że młodzi ludzie odczuwają niechęć i próbują się buntować wobec zastanym regułom. Przykładem takiego buntu, czy też stworzenia pewnej alternatywy, była, zainspirowana przez Keatinga, reaktywacja Stowarzyszenia Umarłych Poetów.

Inne przykłady literackie:

• Maria Dąbrowska Noce i dnie (szkoła w domu – nauka dzieci mówienia w języku polskim mimo zakazu wprowadzonego przez zaborców), Marcin Kozera (szkoła dla dzieci polskich emigrantów w Londynie na Charles Square)
• Bolesław Prus Emancypantki (pensja pani Latter dla dziewcząt)
• Pola Gojawiczyńska Dziewczęta z Nowolipek (szkoła powszechna, którą skończyły cztery główne bohaterki powieści)
• Jerome David Salinger Buszujący w zbożu (szkoła pełna obłudy i przekłamania, z której Holden Caufield ucieka)
• Wilhelm Dichter Szkoła bezbożników (szkoła RTPD, w której jedyną właściwą doktryną jest doktryna komunistyczna)
• Joanne Rowling Harry Potter… (Hogwart – szkoła kształcąca młodych czarodziejów)
• Antoni Libera Madame (zideologizowana szkoła w PRL-u)