Motyw przyrody w literaturze

Szymon Szymonowic Żeńcy

Utwór dotyczy pracy podczas żniw. Przyroda jest ważnym elementem: tworzy radosny klimat tego okresu, wiejski pejzaż wprowadza do utworu cechy arkadyjskie. Jest letnia pogoda, świeci słońce, śpiewają ptaki – przyroda jest harmonijna. Nikt się nie buntuje przeciwko pracy, ponieważ jest to jedno z praw natury. Jest nim również prawo do odpoczynku, którego żniwiarki nie otrzymują. Ład zostaje więc zakłócony, Pietrucha śpiewa piosenkę o słońcu – porównuje jego cechy do cech Starosty, który niszczy porządek natury. Symbolem tego porządku jest właśnie słońce – kobieta wychwala je. Żniwiarki nie wątpią w istnienie zasad, którymi rządzi się natura. Wierzą, że są one nienaruszalne, może tylko nastąpić ich zachwianie (na końcu Starosta zmienia się). To utwór o charakterze sielankowym, chociaż wieśniaczki muszą ciężko pracować, występuje tu silna wiara w porządek świata, natury.

Adam Mickiewicz Sonety krymskie

Autor opisuje piękno krajobrazu krymskiego, często nawiązuje przy tym do kultury materialnej islamu. Sonety dotyczą różnych zjawisk przyrodniczych: stepów, morza, gór… Ta dzika, orientalna natura jest obca pielgrzymowi – zachwyca się nią, podziwia jej piękno i wielkość, ale też dostrzega w niej niszczycielską siłę, która unicestwia cywilizację (Bakczysaraj). Podróżnik nie ma dostatecznej wiedzy na temat zaobserwowanych krajobrazów, dlatego Mirza (człowiek Wschodu) objaśnia mu przyrodę. Odpowiada na wiele pytań dotyczących świata, wielkości natury, jej istoty (kult góry Czatyrdah). Przyroda zostaje skonfrontowana z pytaniami o egzystencję, pozwala na wysnucie wniosków. Jest też groźnym przeciwnikiem, który może odebrać życie (Burza). Mickiewicz przedstawia te obrazy, używając wielu metafor, epitetów, dzięki czemu stają się one wyraźne. W opisach krajobrazu określa kolory – rubiny, srebro, czernie, błękity, złoto. Są one typowe dla orientu. Roślinność opisywana przez Mickiewicza również jest charakterystyczna dla tej cywilizacji: cyprysy (rośliny egzotyczne) czy burzany (wielkie krzaki, prawdopodobnie osty). Na wiele sposobów podkreślona zostaje kultury Wschodu. W Sonetach krymskich wyrażona została typowa dla romantyzmu fascynacja przyrodą. Mickiewicz podkreślił bezsilność człowieka wobec niej.

Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem

Liczne opisy przyrody ukazują jej piękno, siłę, nieprzemijalność i cykliczność. Natura jest harmonijna i pełna spokoju. Orzeszkowa wlicza przyrodę w sferę sakralną. Przy brzegu rzeki znajdują się mogiły – symbol przemijania, świadczący również o ciągłości tradycji. Życie mieszkańców Bohatyrowicz wiąże się od prapoczątku z przyrodą. Niemen istniał, kiedy Jan i Cecylia zakładali ród, był też świadkiem walk powstańczych. Woda jest znakiem początku istnienia, a także płodności i witalności. Krajobraz w okolicach Niemna nosi więc cechy arkadyjskie. Orzeszkowa maluje piękne widoki – zielone zboża, kwitnąca roślinność, śpiewające ptaki, liściaste drzewa, zachwycające wzgórza… Przyroda jest też obecna podczas prac, np. żniw. Wszystko to dowodzi jej nieprzemijalności i odnawialności.

Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży

Wiersz pokazuje dwa przeciwstawne sobie zjawiska: krzak dzikiej róży i próchniejącą limbę. W opisie zostaje też wymalowany krajobraz górski – autor zaznacza rolę kolorów i światła:

Słońce w niebieskim lśni krysztale,
Światłością stały się granity,
Ciemnosmreczyński las spowity
W bladobłękitne, wiewne fale.

Krajobraz jest spokojny, jednak zakłócają go odgłosy kóz czy świstaków. Najważniejsze są jednak dwie rośliny. Krzak rośnie w otoczeniu bujnych traw, jest osamotniony i zbliża się do skały, tak jakby obawiał się burzy. Zostaje podkreślony czerwony kolor kwiatu. Limba się rozkłada, jest symbolem śmierci. Utwór przedstawia górski krajobraz, w sposób symboliczny a jednocześnie – impresjonistyczny.

Julian Przyboś Z Tatr

Poeta prezentuje krajobraz tatrzański. Góry są groźne, doprowadzają do tragedii. Nie ma tu malowania pięknego, nastrojowego obrazu wywołującego niezwykłe wrażenie. Jest brutalna rzeczywistość, panuje złowroga cisza, jedynie wodospad wydaje dźwięki. Dziewczyna zawisa na skale i spada w dół. Przyroda jest tu przyczyną śmierci, natura jawi się jako okrutna i nieobliczalna.

Inne przykłady literackie:

• Biblia (raj – natura przyjazna człowiekowi do momentu popełnienia grzechu)
• Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego (idealizacja natury, wiejskie życie w zgodzie z nią)
• Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce (jw.); Do gór i lasów (krajobraz powodem przywoływania wspomnień); Na lipę (przyroda dająca chwilę wytchnienia i odpoczynek)
• Johann Wolfgang Goethe Król Olch (groźna i tajemnicza przyroda)
• George Byron Giaur (tajemnicza przyroda budująca nastrój grozy)
• Adam Mickiewicz Lilie; Świtezianka; Świteź (jw.); Pan Tadeusz (piękno krajobrazu, przyroda tłem wielu wydarzeń)
• Juliusz Słowacki Smutno mi, Boże (piękno krajobrazu wpływające na uczucia podmiotu lirycznego)
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer Melodia mgieł nocnych (piękno i zmienność przyrody)
• Leopold Staff Deszcz jesienny (natura wpływająca na nastroje)
• Władysław Stanisław Reymont Chłopi (przyroda wywierająca wpływ na rytm życia na wsi)
• Eliza Orzeszkowa Gloria victis (antropomorfizacja przyrody, opowieści roślin o smutnych wydarzeniach z przeszłości)
• Bolesław Leśmian Łąka (ciągłość natury, przyroda jako źródło życia)
• Krzysztof Kamil Baczyński Pokolenie (przyroda tłem dla tragizmu sytuacji)
• Edward Stachura Gloria (pochwała przyrody)