Geneza utworu

Powieść Kamień na kamieniu ukazała się w 1984 r. Dzieło stanowi zaczątek eksplorowania przez Myśliwskiego świata dawnej wsi, z jej tradycjami, zwyczajami, organizacją pracy, wypoczynku, zabawy. Autor sam pochodzi z małej podsandomierskiej wsi, zatem nawiązuje w twórczości do swojego dzieciństwa i okresu dorastania. Zebrane wówczas doświadczenia powracają po wielu latach, właśnie w dziele prozatorskim Myśliwskiego. Kamień na kamieniu spotkał się z niezwykle pochlebnym przyjęciem czytelników i krytyków. Z uwagi na epicki rozmach i szerokie potraktowanie tematyki wiejskiej, dzieło porównywano wręcz z Chłopami Reymonta. W 1995 Ryszard Ber przeniósł powieść na ekran.

Znaczenie tytułu

Tytuł powieści jest symboliczny, a jego wymowa wieloznaczna. Myśliwski nazwę swej powieści wziął od ludowej piosenki, cytując jej fragment dosłownie, a także umieszczając go jako motto do swojego dzieła. Ów wycinek z piosenki brzmi następująco:

Kamień na kamieniu

Na kamieniu kamień

A na tym kamieniu

Jeszcze jeden kamień.

Tytuł utworu w kontekście piosenki nie wydaje się szczególnie trudny do rozszyfrowania. Są to jednak pozory. Owszem, można potraktować ów tytuł dosłownie – wówczas chodziłoby o pewną powtarzalność, cykliczność, np. prac wiejskich – sianie zboża, żniwa itp. Jednak sformułowanie „kamień na kamieniu” przynosi także znaczenia przenośne, symboliczne. Owa powtarzalność w szerszym znaczeniu nabywa bowiem znamion uniwersalnych, dotyka każdego z nas. Mało tego, cały żywot ludzki jest powtarzalny, zmienny, nietrwały.

Ponieważ Myśliwski w powieści wielokrotnie czyni aluzje do Biblii, można także snuć hipotezę, że tytuł odnosi się do sceny z ewangelii, w której Jezus mówi o zburzeniu Jerozolimy. Padają tam słowa:

Gdy wychodził ze świątyni, rzekł Mu jeden z uczniów: «Nauczycielu, patrz, co za kamienie i jakie budowle!» Jezus mu odpowiedział: «Widzisz te potężne budowle? Nie zostanie tu kamień na kamieniu, który by nie był zwalony» (Mk 13, 1-2)

Jezus sugeruje tu problem przemijalności, odchodzenia pewnego świata, niszczenia tego, co wielkie, piękne, zdawałoby się wieczne (świątynia, budynki jerozolimskie). Podobnie i w powieści mamy do czynienia z odchodzeniem w niebyt świata chłopskiego.

Trzecia możliwa interpretacja tytułu: „kamień na kamieniu” to metaforyczne określenie grobu, znaku pamięci o tym, co przemija. Wiemy przecież, że bohater ma obsesję, aby ocalić siebie i swoją rodzinę od zapomnienia – budując grobowiec właśnie.