Skąpiec - Gatunek literacki

autor: Molier
epoka: Barok

Komedia

W języku łacińskim słowo comoedia i w greckim kōmōidia oznacza dosłownie „hulaszczy pochód”. Komedia jest podstawowym obok tragedii gatunkiem dramatu, który charakteryzuje się pogodną tematyką, żywą akcją, zamkniętym i pomyślnym dla bohaterów rozwiązaniem akcji. Operuje środkami komizmu sytuacyjnego, charakterologicznego i językowego. Komedia powstała w starożytnej Grecji w V wieku przed naszą erą. Była to tzw. komedia staroattycka i stanowiła rodzaj satyry politycznej, a jej głównym przedstawicielem był Arystofanes. Na przełomie IV i III w. p.n.e wykształciła się komedia nowa, która wprowadzała fabuły związane z życiem codziennym różnych środowisk społecznych oraz tematykę psychologiczno-obyczajową. Komedie takie tworzył Menander. Doświadczenia komedii nowej rozwijane były na gruncie rzymskim, przede wszystkim przez Plauta i Terencjusza. Od starożytności do klasycyzmu traktowano komedię wyłącznie jako gatunek opozycyjny w stosunku do tragedii, choć zrodziły się jej liczne odmiany. Dwie najważniejsze to: komedia charakterów i komedia sytuacji. W czasach nowożytnych wykształciły się dwa modele komedii. Pierwsza, zwana romantyczną, powstała w XVI i XVII wieku w teatrze angielskim (należy łączyć ją z twórczością Wiliama Szekspira) oraz w teatrze hiszpańskim (trzeba pamiętać o Lope de Vega). Komedia romantyczna nawiązywała do form ludowego dramatu komicznego, posługiwała się stylem realistycznym, który łączyła z baśniową fantastyką i poetyckością. Drugi model stworzony został przez Moliera, gdyż ustalił on, aktualny do XIX w; wzór komedii psychologicznej i obyczajowej. Po pojawieniu się dramatu obyczajowego komedia stopniowo traciła autonomię gatunkową, by na przełomie XIX i XX w. wchodzić w skład dramatu obyczajowo-psychologicznego (np.: twórczość Antoniego Czechowa, Gabrieli Zapolskiej). Obecnie najbardziej popularne są tragifarsy, tragikomedie, a elementy komediowe pojawiają się w teatrze absurdu, w dramacie groteskowym, czarnej komedii.

 

Komedia charakterów

Jest to jedna z podstawowych odmian komedii, która charakteryzuje się tym, iż na pierwszy plan wysuwają się sylwetki psychologiczne i moralne bohaterów. Przykładem jest tu Świętoszek, Skąpiec Moliera, a także Dożywocie Fredry.

 

Komizm

Komizm z języka greckiego kōmikos znaczy komiczny. Jak podaje Słownik terminów literackich, jest to właściwość charakterystyczna dla pewnych układów zjawisk i sposobów ich przedstawiania w sztuce, wywołująca reakcję w postaci śmiechu i wesołości, wolną od trwogi, odrazy, litości i innych negatywnych odczuć. Przeżycie komiczne rodzi się pod wpływem najrozmaitszych bodźców i łączy się np. z rozładowaniem napięcia, nagłym dostrzeżeniem jakiejś anomalii, niedorzeczności, odkryciem sprzeczności między pozorem a istotą zjawiska. Komizm, uważany zresztą za jedną z kategorii estetycznych, nie ogranicza się jedynie do działań estetycznych czy zabawowych, ale też ma za zadanie kształtować społeczne postawy i opinie. Dlatego też komizm pojawia się bardzo często w literaturze dydaktyczno-moralizatorskiej, np.: w satyrze, pamflecie, paszkwilu, parodii. Podstawowymi gatunkami literackimi opartymi na komizmie są: komedia, farsa, burleska, trawestacja. Komizm naturalnie występuje także w żarcie, dowcipie, kalamburze, karykaturze, grotesce.

 

Typy komizmu w Skąpcu

Komizm sytuacyjny – tego rodzaju komizmu można znaleźć najwięcej w Skąpcu. Jak podaje Słownik terminów literackich, komizm sytuacyjny wynika ze spiętrzenia rozmaitych, niefortunnych, niezwykłych i zabawnych przypadków i zachowań komicznego bohatera. Komizm sytuacyjny znajdziesz np.: w scenie 6 aktu II, w której odwiedzająca Harpagona Frozyna, wychwala starca, stara mu się przypochlebić, a wszystkie jego wady pokazuje w jak najlepszym świetle. Jak się potem okazuje, robi to, ponieważ pragnie otrzymać wynagrodzenie od Harpagona za swoje usługi. Naturalnie skąpiec jest nieugięty, a Frozyna odchodzi z niczym. Komiczna jest również reakcja Harpagona, który jest łasy na pochlebstwa i naprawdę wierzy, że młoda i śliczna dziewczyna pragnie go poślubić. Harpagon-amant, Harpagon-zalotnik jest w zasadzie żenujący w swych poczynaniach. Omawiany tu rodzaj komizmu znaleźć także można w scenie 3 aktu V. Mamy tu rozmowę Harpagona, który znajduje się w stanie rozpaczy po starcie szkatułki i Walerego, którego skąpiec podejrzewa. W dialogu tym Walery mówi o skarbie, mając na myśli Elizę i przyznaje się do miłości, Harpagon natomiast mówi o pieniądzach ukrytych w szkatule. Jest to typowa komedia omyłek.

 

Komizm językowy – komiczne jest co drugie zdanie, które wypowiada Harpagon: polecenia dla służby, rozmowa z Frozyną o Mariannie, rozmowy z kpiącym Jakubem, rozmowa z komisarzem, wymuszenie na Anzelmie obietnicy zrzeczenia się posagu.

 

Komizm charakteru (postaci) – oczywiście komiczny jest skąpiec i jego postępowanie.

 

Farsa

Farsa to odmiana komedii, do której zaliczyć należy utwory o błahych konfliktach. Farsa posługuje się przede wszystkim komizmem sytuacyjnym, jaskrawymi efektami, karykaturą, błazenadą. Podstawą farsy jest żywa akcja, pełna śmiesznych zawikłań i niezwykłych zbiegów okoliczności. Początki farsy sięgają średniowiecza, gdyż wyrosła z intermediów, natomiast jej rozkwit nastąpił w XV i XVI w. Wywarła ogromny wpływ na inne typy komedii, zwłaszcza komedię dell'arte, twórczość Szekspira, Moliera, Goldoniego, a w Polce – Aleksandra Fredry (Damy i huzary). Gatunek ten zaliczany jest do tzw. niskich.

 

Elementy farsowe w Skąpcu

Z całą pewnością element farsowy stanowi scena 5 aktu III. Jest to scena, w której Harpagon przygotowuje się do przyjęcia w swoim domu Marianny i Frozyny i wydaje polecenia Jakubowi. Jakub jest w domu Harpagona stangretem i kucharzem. W dość kpiarski sposób traktuje swego pracodawcę, gdy ten chce z nim porozmawiać o przygotowaniu uczty i przejażdżce Marianny na targ. Jakub pyta Harpagona, do którego, kucharza, czy stangreta, zamierza mówić najpierw. Gdy dowiaduje się, że do kucharza, ostentacyjnie zdejmuje liberię stangreta, pod którą nosi strój kucharza. Naturalnie później znów zmienia ubranie. Za drugą scenę farsową można uznać scenę 4 aktu IV, w której także pojawia się Jakub. Próbuje tu, jak się potem okazuje, dość nieudolnie, pogodzić Harpagona i Kleanta. Staje się więc kimś w rodzaju pośrednika między zwaśnionymi i krążąc od jednego do drugiego, przekazuje informacje. Oczywiście kłamie, co jednakże powoduje chwilowe załagodzenie sytuacji, ponieważ Harpagon i Kleant na moment się godzą.

 

Momenty tragiczne w Skąpcu

Spotkanie ojca-lichwiarza i syna, który o niczym innym nie marzy jak tylko o śmierci ojca wcale nie wydaje się być śmieszne. Czytelnika nie będzie bawić również gorzka refleksja Frozyny pocieszającej Mariannę słowami:

Lepszy naprawdę los czeka cię z mężem starym, ale bogatym. Przyznaję, że związek taki nie wróży zbyt rozkoszy i że trzeba będzie przewalczyć trochę wstrętu; ale to przecież nie na wieczność! Śmierć jego, wierzaj, pozwoli ci znaleźć kogoś milszego, kto zetrze to przykre wspomnienie.

Słowa Elizy w akcie V:

 Ach, ojcze, chciej okazać bardziej ludzkie uczucia; nie pozwól rodzicielskiej władzy posunąć się do ostatnich granic surowości. Nie unoś się wybuchem gniewu […]. On jest zgoła inny, niż sobie wyobrażasz; mniej dziwnym byś znajdował, że oddałam mu serce […].

Reakcja Harpagona:

To wszystko banialuki; wolałbym by ci się pozwolił utopić, niż żeby uczynił to, co uczynił.

Wypowiadane przez nich słowa są przerażające. Smutne jest też to, że Elizę Harpagon nazywa „złym zielskiem”, które szybko rośnie i na dodatek uwagę tę wypowiada w obecności córki i Marianny. Należy również zwrócić uwagę na zakończenie, które w zasadzie jest zabawne, ale tak naprawdę skąpiec zostaje zupełnie sam i nawet nie zdaje sobie z tego sprawy.

 

Commedia dell’arte

To typowa komedia ludowa, która powstała w połowie XVI wieku, we Włoszech. Korzeniami sięgała do rzymskiej pantomimy i średniowiecznych wędrownych aktorów. Charakterystyczną cechą tej komedii był szkicowy scenariusz, który dawał aktorom możliwość swobodnej improwizacji. W commedia dell’arte występowały konwencjonalne postacie powracające w różnych utworach w analogicznych sytuacjach. Do najważniejszych zaliczamy: Pantalone, Doktor, Arlekin, Kapitan, Kolombina. Wszyscy aktorzy występowali w maskach i stałych kostiumach. Commedia dell’arte opierała się przede wszystkim na komizmie sytuacyjnym, burlesce, parodii, farsie. Ten typ komedii miał ogromny wpływ na twórczość Moliera i Goldoniego.