Epos/epopeja – jeden z głównych gatunków epickich aż do XVIII w., tj. do początków powieści. Obejmuje utwory pisane wierszem (np. Odyseja Homera czy Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, rzadziej prozą (np. za epopeję chłopską uważa się Chłopów Stanisława Władysława Reymonta). Ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów w momencie przełomowym dla danej społeczności narodowej. Mówi najczęściej o więzi społeczno-narodowej, o ważnych postaciach i zdarzeniach oraz o wspólnie wyznawanych przez tę społeczność wartościach i wierzeniach religijnych.
Epos antyczny ukształtował się w IX-VIII w. p. n. e. W pierwszych pieśniach epickich, oprócz tematyki historycznej, często sięgano do mitologii. W eposach Homera charakterystyczną cechą było np. funkcjonowanie obok siebie dwóch płaszczyzn fabularnych: jedna w rzeczywistości bogów, druga – w świecie ludzi. Stąd wielu jego bohaterów miało rodowód boski, byli herosami. Mimo tego, łączyła ich silna więź ze środowiskiem społecznym, jego tradycjami i obyczajowością, a ich postawy i zachowania podlegały ocenie moralnej.
Do najbardziej znanych innych eposów, poza Odyseją, należą:
- przed naszą erą – Iliada - VIII w.; Mahabharata - IV w. p. n. e. – IV w n.e.; Eneida - I w. p.n.e.;
- naszej ery – Pieśń o Hildebrandzie – IX w.; Pieśń o Rolandzie - XI w.; Słowo o wyprawie Igora – XII w.; Pieśń o Nibelungach - XIII w.; Jerozolima wyzwolona – XVI w.; Orland Szalony - XVI w.; Raj utracony - XVII w.; Pan Tadeusz - XIX w.; Silmarillion - XX w.; Władca Pierścieni - XX w.
Homerowi materiału dostarczyły głównie pieśni aojdów (wędrownych pieśniarzy, gawędziarzy, bajarzy), którzy ustnie przekazywali różne mityczne opowieści z przeszłości. Homer swobodnie je przetworzył i zbudował z nich przemyślaną kompozycyjnie i fabularnie całość. Zrobił to w tak charakterystyczny dla siebie sposób, że określa się ten gatunek mianem eposu homeryckiego.
Cechy gatunkowe eposu homeryckiego (na przykładzie Odysei):
- wszechwiedzący, obiektywny narrator, zachowujący dystans wobec opowiadanych treści; poznajemy go już w inwokacji:
Muzo! Męża wyśpiewaj (…) co przygód doświadczył i trudów! / Jak było? Powiedz, córo Dijosa, coś o tem! (ks. I)
- rozpoczyna się inwokacją (*inwokacja łac. invocatio = wezwanie) – rozbudowaną apostrofą umieszczoną na początku utworu, zwłaszcza poematu epickiego, w której poeta zwraca się w uroczysty sposób do muzy, bóstwa lub duchowego patrona z prośbą o inspirację; (spójrz: cytat powyżej);
- pisany heksametrem, wersem 6-stopowym (w każdym wersie musi być 6 stóp metrycznych, najczęściej w układzie: daktyl, daktyl, daktyl, daktyl, daktyl, spondej);
- styl podniosły, uroczysty, patetyczny, np. Antiklea o Penelopie:
Ona zawsze stateczna sercem, dotąd siedzi / W zamku swym, gdzie dni wszystkie wśród tęsknej żałoby / Płyną jej, a na płaczach schodzą nocne doby. (ks. XI)
- stałe epitety (np. Zeus egidowładny), porównania (np. tak zwane porównania homeryckie przykład podany wyżej);
- współistnienie dwóch płaszczyzn: boskiej (nadprzyrodzonej, np. Atena, Posejdon, Zeus) i ludzkiej, np. Odyseusz, Telemach, Penelopa, Eurykleja, Melanto); każde ważne wydarzenie odbywa się przy udziale bogów, z ich ingerencją, choć i tak o wszystkim decyduje przeznaczenie (np. rady Ateny dla Telemacha w sprawie poszukiwań ojca);
- nagromadzenie scen realistycznych (np. pieśń Demodoka o zdobyciu Troi);
- nadrzędny tok akcji wzbogacony jest bardzo licznymi epizodami (np. wiec na Itace, motyw blizny Odyseusza).