Epos – obydwa wielkie dzieła Homera – Iliada i Odyseja to eposy. Epos (greckie słowo epos oznacza tyle, co opowieść) to najwcześniejszy gatunek literacki, który wykształcił się w antycznej Grecji. Stanowi on tym samym zaczątek literatury w ogóle, a bezpośrednie źródło twórczości epickiej. Dość powiedzieć, że dalekie związki z eposem wykazuje cała twórczość prozatorska. A zatem każda powieść czy nowela zawdzięcza wiele Homerowi. Przy dzisiejszej szerokiej popularności literackich form prozatorskich daje to do myślenia! Warto też wiedzieć, że dzieła Homera na wieki ustaliły wzorzec kompozycyjny eposu. Poniżej zestawiamy na przykładzie Iliady jego najważniejsze cechy gatunkowe.
Epos – cechy gatunku
- rozbudowany utwór epicki, zazwyczaj w postaci wierszowanej;
- dzieło pisane heksametrem; miarą metryczną poezji greckiej operującej rytmem opartym na regularnym następstwie krótkich i długich sylab. Z racji faktu, że w języku polskim nie występuje tzw. iloczas (zróżnicowanie na zgłoski długie i krótkie), by zachować możliwą wierność rodzimych przekładów Iliady posługuje się opozycją sylab akcentowanych i nieakcentowanych. Tak spolszczyła Iliadę prof. Kazimiera Jeżewska, dając tłumaczenie najbliższe oryginałowi. Taką techniką spotykamy też u Mickiewicza w Konradzie Wallenrodzie czy u Cypriana Kamila Norwida w wierszu Bema pamięci żałobny rapsod;
- źródła w tradycji ustnej o charakterze pieśniowym;
- ukazuje bohatera na tle decydujących, kluczowych wydarzeń w dziejach jego zbiorowości etnicznej czy narodowej;
- paralelizm płaszczyzn fabularnych – w Iliadzie na równych prawach uczestniczą w opisywanych wydarzeniach ludzie i bogowie. Podobnie występują zarówno bohaterowie legendarni, jak i postacie historyczne;
- czyny bohaterów ziemskich podlegają normom obyczajowym i moralnym; silna tendencja moralna, humanizm;
- uniwersalizm postaw bohaterów;
- postaci silnie kontrastowane; w Iliadzie wyraźna zwłaszcza opozycja Achillesa i Hektora;
- fabuła ma charakter epizodyczny, a zatem składa się na nią pewien zespół odrębnych całostek narracyjnych. Epizody są grupowane dalej w większe fragmenty. Utrwalił się w tradycji zwłaszcza podział na księgi, których ilość zwyczajowo miała być podzielna przez sześć (Iliada 24 księgi, Pan Tadeusz 12 ksiąg);
- narrator wszechwiedzący i obiektywny, ujawniający się jedynie w inwokacji, potem już zachowujący dystans wobec opisywanych wydarzeń (tzw. dystans epicki);
- szeroko podjęta tematyka batalistyczna;
- stałym elementem eposu jest początkowa inwokacja, a więc zwrot do bóstwa lub jakiejś nadnaturalnej, transcendentnej siły. Zwykle wyrażona jest tu prośba o natchnienie przy pisaniu wielkiego dzieła oraz zasygnalizowany jest temat dzieła. W inwokacji do Iliady widzimy, że tematem Iliady nie będzie, jak sygnalizowałby tytuł dzieła losy Troi, ale gniew Achillesa:
„Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa […]”.
- zróżnicowanie stylistyczne: a) styl patetyczny, wzniosły, dostosowany do działań wielkich bohaterów lub bogów, tutaj przede wszystkim opowiadanie o zdarzeniach b) styl realistyczny – szczegółowy, wręcz drobiazgowy, ujawnia się w opisie przedmiotów, wyglądu, sytuacji;
- bogata frazeologia; kunsztowna metaforyka, znacząca rola rozbudowanych porównań (porównanie homeryckie), stałych epitetów;
- zabiegi retardacyjne, a więc opóźniające relację o oczekiwanych przez czytelnika, słuchacza wydarzeniach.
Styl Iliady
W Iliadzie Homer posługuje się kunsztownymi i wyszukanymi technikami poetyckiego obrazowania. Znane są epitety homeryckie. Są to epitety stałe, jakie tworzą nierozerwalny związek ze stojącymi przy nich rzeczownikami. Takie określenia stosował Homer często w odniesieniu do bogów Olimpu i wielkich bohaterów mitycznych (przykłady: gromowładny Zeus, różanopalca Jutrzenka, prędkonogi Achilles). W teorii literatury występuje też pojęcie opis homerycki. Jest to opis bardzo rozbudowany, szczegółowy, wręcz drobiazgowy. Największą sławę zyskały jednak tzw. porównania homeryckie. Są to właściwe epopei bardzo rozbudowane, oryginalne, kunsztowne porównania. Iliada przewyższa pod tym względem Odyseję. Chętnie stosowanych przez poetę porównań jest w Iliadzie aż czterokrotnie więcej. Homer stosuje tu niezwykła technikę, daje się jakby ponieść wyobraźni poetyckiej konstruując rozległe, panoramiczne i barwne obrazy. Po tym bowiem, jak już przedstawi samo porównanie, następuje jego daleko idące uzupełnianie i dookreślanie. Drugi człon porównania jest przez to rozwinięty do rozmiaru samodzielnego epizodu czy długiej dygresji. Na samym końcu zaś ponownie przywołuje poeta sytuację, jaka to porównanie wywołała. Przykład: (opis oczekiwania Hektora na Achillesa):
On na Achilla strasznego, co już nadchodził, wciąż czekał. / Tak jak wśród gór, przy jaskini, wąż oczekuje człowieka, / Jadowitymi obżarty ziołami i rozjątrzony, / Patrząc groźnymi oczyma, zwinięty w kłąb przy jaskini - / Tak z nieugiętą dzielnością tam Hektor trwał niewzruszony.
(Pieśń XX, w. 92-96)
Tego rodzaju zabieg stylistyczny należy postrzegać w związku z technikami retardacyjnymi. Retardacja to celowe opóźnianie relacji o jakimś zdarzeniu, co ma powiększyć zaciekawienie czytelnika względnie słuchacza. Służy przez to stopniowaniu napięcia, odwlekając przedstawienie wiadomości o wydarzeniach przełomowych dla biegu akcji. Retardacja jest w Iliadzie często wykorzystywaną techniką obrazowania. Najczęściej wygląda to tak, że poeta wprowadza szereg rozbudowanych, obszernych opisów (a więc elementów statycznych) lub piętrzy kolejne drobne scenki sytuacyjne.