Typ liryki

Sonet Burza to typ liryki pośredniej. Podmiot liryczny i jego przeżycia ujawniają się czytelnikowi nie w postaci wyznania, ale poprzez konstrukcję świata przedstawionego, zbudowanego z elementów istniejących poza świadomością „ja” lirycznego. Istnieje wiele odmian liryki pośredniej, ale najczęstszą i stosunkowo najwyraziściej wyodrębnioną jest tzw. liryka opisowa. Opis stanowi punkt wyjścia czy nawet pretekst do konstrukcji wyznania, które jest związane z opisywanym zjawiskiem. Tak właśnie rzecz ma się w klasycznym sonecie, rozczłonkowanym na strofy opisowe i refleksyjne, czego przykładem jest utwór Burza.

Podmiot liryczny i jego kreacja

Podmiot liryczny ukryty jest poza światem przedstawionym i jest tylko świadkiem i uczestnikiem wydarzeń. Nie wypowiada się bezpośrednio. Siedząc na okręcie, w milczeniu obserwuje morską burzę. Widzi, jak wichura łamie ster, zrywa żagle, jak marynarze siłują się z linami szarpanymi wiatrem i jak przegrywają z siłą żywiołu, na horyzoncie dostrzega krwawo zachodzące słońce. Słyszy ryczące morze i wyjący wicher, czuje, że za chwilę może zatonąć razem ze statkiem, na którym płynie, ale niewiele go to wzrusza. Obserwuje reakcje ludzi:

Ci leżą na pół martwi, ów załamał dłonie, / Ten w objęcia przyjaciół żegnając się pada / Ci modlą się przed śmiercią, aby śmierć odegnać.

On jeden pozostaje niewzruszony wobec toczących się wypadków, jest mu wszystko jedno, co się z nim stanie. Zazdrości tylko tym, którzy umieją się modlić i tym, którzy mają

 z kim się żegnać.

Jego reakcja świadczy o bezgranicznej samotności, o braku nadziei, przyjaciół, o rezygnacji i poddaniu się biegowi wydarzeń. Życie nie ma dla niego sensu, ani wartości, dlatego nie obchodzi go, co stanie się z okrętem, z pasażerami, z nim samym.

Sensy utworu

Adam Mickiewicz podkreśla małość i nicość człowieka wobec potęgi żywiołu, analizuje ludzkie zachowania i reakcje w obliczu szalejącego sztormu, od bezradności poprzez rozpacz, błagalne modlitwy, po zupełną obojętność. Zwraca uwagę czytelnika na kruchość ludzkiego życia, które może skończyć się w najmniej oczekiwanej chwili. Człowiek tak naprawdę nie decyduje o własnym życiu i śmierci, bo zawsze dominuje nad nimi jakaś siła wyższa: Bóg, przeznaczenie, żywioł.

Gatunek literacki

Burza to typ sonetu włoskiego. Cechy:

• zbudowany jest z czterech strof – dwóch czterowersowych i dwóch trzywersowych;
• dwie pierwsze mają charakter opisowy, dwie ostatnie-refleksyjny;
• układ rymów w sonecie jest następujący: abab abab cdc cdc; są to rymy żeńskie, dokładne;
• w strofach opisowych oddał potęgę zjawiska atmosferycznego, jakim jest burza morska, w refleksyjnych zastanawia się nad zachowaniem ludzi w obliczu grożącej im śmierci i nad własnym sensem życia.
• Utwór jest niezwykle dynamiczny, a dynamikę tę osiągnął autor dzięki nagromadzeniu dużej ilości czasowników, np.

• zdarto,
• prysnął,
• wyrwały się,
• zachodzi,
• wstąpił;

Aby oddać całą grozę sztormu zastosował odpowiednie środki artystyczne, m. in.:

• onomatopeje:

• ryk wód,
• szum zawiei,
• pomp złowieszcze jęki;

• metafory:

Słońce krwawo zachodzi;

a na mokre góry […] z morskiego odmętu / Wstąpił genijusz śmierci;

• personifikacje:

genijusz śmierci szedł do okrętu;

• porównania:

szedł do okrętu jak żołnierz szturmujące w połamane mury;

• epitety:

• ryk wód,
• szum zawiei,
• trwożnej gromady,
• złowieszcze jęki.

Kontynuacje i nawiązania

Literatura

• Cyprian Kamil Norwid, Burza
• Adam Asnyk, Nad głębiami;
• Jan Kasprowicz, Z chałupy; Krzak dzikiej róży;
• Leopold Staff, Kowal; Kartoflisko;
• Bolesław Leśmian, Sonety;
• Karol Wojtyła, Sonety – zarysy.

Malarstwo

• Theodore Gericault, Tratwa „Meduzy”;
• Caspar Dawid Friedrich, Zatonięcie statku „Nadzieja”;
• William Turner, Statek niewolników; Parowiec w burzy śnieżnej;
• Iwan Ajwazowski, Dwumasztowiec „Merkury”.

Muzyka

• Stanisław Moniuszko, Sonety krymskie (kantata)

Bibliografia przedmiotowa

• S. Furmanik, Ze studiów nad sonetami Mickiewicza, (w tegoż:) Słowo i obraz, Poznań 1967.
• S. Michałowski, Świat sonetów krymskich Adama Mickiewicza, Warszawa 1969.
• Sonet polski, opracowanie i wstęp W. Folkierski, Warszawa 1925.