Typ liryki

Wiersz Balon łączy w sobie cechy liryki pośredniej i liryki zwrotu do adresata (ta ostatnia w konkretnych zwrotach do ludu oraz do Polski, zwanej metaforycznie Łódką).

Podmiot liryczny i jego kreacja

Podmiot liryczny w wierszu Balon jest nietypowy. Nie należy go utożsamiać z zebraną na dole gawiedzią, podziwiającą niezwykłe zdarzenie. Oglądana z góry – przyrównywana do strumyka – Wisła, ludzie określani jako „drobne robaczków plemię” świadczą o tym, że „ja” liryczne utworu lokuje się gdzieś wysoko, stoi ponad tłumem i ponad światem. Taka konstrukcja podmiotu lirycznego pozwala na obiektywny ogląd rzeczywistości, ale skutkuje także zyskaniem wszechwiedzy. Podmiot w żadnym fragmencie wiersza nie ujawnia się wprost, ale w pewnej chwili bliski jest utożsamienia się z filozofem, myślicielem.

Sensy utworu

Wiersz został opublikowany w maju 1789 roku i jest odpowiedzią poety na pokaz balonowy Francuza Blancharda, jaki miał miejsce w tym samym roku w Warszawie. Opisuje się w nim logiczne i mającą oparcie w nauce działanie (lot balonem), które jest kontynuacją zuchwałego czynu Ikara. Utwór stanowi typowo oświeceniową apoteozę rozumu, pochwałę mocy ludzkiej myśli i możliwych za jej sprawą dokonań – na przykładzie aeronautyki i wynalazku balonu. Wydarzenie historyczne zyskuje tu sensy metaforyczne i staje się wielkim symbolem. Rozum ukazany jest w liryku jako siła optymistyczna, jednocząca, dająca moc, witalna, krzepiąca. Widoczny w liryku jest też kult postępu, ewolucji świata, nieuchronnych, a traktowanych jako pozytywne, cywilizacyjnych zmian. Podjęty zostaje tu też temat zmagań człowieka z naturą, z jakich wychodzi on zwycięską ręką, poskramiając żywioły, lądy, morza. Akcentowane jest w wierszu zadowolenie z sytuacji, w jakiej ówcześnie znajduje się ludzkość. Czasy oświecenia znajdują tu swój przykład liryki opiewającej moc ludzkich dokonań. Utwór jest świadectwem postawy racjonalistycznej, poddane w wątpliwość zostają tutaj podania ludowe, fantastyczne opowieści gminu. Końcowe wersy wiersza wprowadzają pewne treści rodzime, polskie („mężny Sarmata”), perspektywa ogólna zostaje zatem znacząco zawężona. Wymowa zakończenia utworu zdaje się być następująca – rozwój cywilizacyjny nie tylko pociąga za sobą postęp techniczny, ale może przyczynić się też do większej integralności narodu, wpłynąć ożywczo na ewentualne działania polityczne i reformatorskie.

Gatunek literacki

Naruszewicz posługuje się w liryku Balon ulubionym gatunkiem klasycyzującym, jakim jest oda. Ten antyczny gatunek wykorzystywany był, by pochwalić jakąś niezwykłą osobę, wydarzenie czy ideę. Tutaj mamy do czynienia z połączeniem wszystkich powyższych możliwości. Opiewa się zatem na samym początku człowieka (konkretnie dwójkę śmiałków z pokazu Blancharda), jaki ośmielił się wystąpić przeciw prawom natury unosząc się w powietrze, wydarzenie (festyn warszawski, na którym odbył się ów pokaz) oraz ideę (lot, szybowanie w przestworzach niczym ptak, przezwyciężenie grawitacji, a z drugiej strony chęć pochwała rozumu). W wierszu wiele jest nawiązań do mitologii. Charakterystyczna jest też ściśle zorganizowana strofika oraz podniosły, patetyczny ton.

Kontynuacje i nawiązania

Motyw lotu możesz odnaleźć w następujących tekstach:

• Jan Parandowski Mitologia (Dedal i Ikar);
• Jan Kochanowski Pieśń X [Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry...], księga I;
• Juliusz Słowacki Kordian;
• Julian Przyboś Lot Orlińskiego.

Bibliografia przedmiotowa

• Czytanie Naruszewicza. Interpretacje., pod red. T. Chachulskiego, Wrocław 2000.